Ski terapia w USA
Od niemal pięćdziesięciu lat znane są w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej właściwości rehabilitacyjne narciarstwa.
Od niemal pięćdziesięciu lat znane są w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej właściwości rehabilitacyjne narciarstwa. Jego pionierami byli: G.Frazer, która zimą 1944/45 w szpitalu wojskowym wykorzystywała narty w celach terapeutycznych i P.Leimknehler, który w 1956 skonstruował kulonarty, przydatne dla osób amputowanych w obrębie kończyny dolnej. Po wojnie w Wietnamie zaobserwowano dalszy rozwój zainteresowania możliwościami terapii przez jazdę na nartach, za sprawą P.Browna i W.Slanka, którzy od 1968 realizowali program wykorzystujący narciarstwo, jako środek usprawniania inwalidów. W końcu lat 70-tych skonstruowano ski-sled, rodzaj niskich sanek umożliwiajcych jazdę osobom z uszkodzeniem rdzenia kręgowego lub wysokimi amputacjami obu kończyn dolnych. Dzięki temu wynalazkowi z uroków narciarstwa mogli korzystać nawet paraplegicy i amputowani poruszający się dotychczas tylko za pomocą wózka. Obecnie wiele bardzo skomplikowanych i ciężkich schorzeń nie stanowi przeciwwskazania do nauki narciarstwa w postaci skiterapii niepełnosprawnych.
SCHORZENIA REHABILITOWANE PRZEZ NARCIARSTWO
Zdobywanie doświadczeń pozwoliło na poszerzanie oferty nauczania jazdy dla poszkodowanych pacjentów. Ćwiczenia terapeutyczne stosuje się w przypadkach następujących jednostek chorobowych: amputacje, dysplazje, uszkodzenia rdzenia kręgowego, porażenia mózgowe, Stwardnienie rozsiane, dystrofie mięśniowe (przy użyciu aparatów stabilizujących), upośledzenie wzroku i słuchu oraz niedorozwój umysłowy połączony z fizycznym. Kandydaci na narciarzy są poddawani gruntownym badaniom określającym potencjał ich możliwości ruchowych i zakres percepcji. Początkowo przechodzą oni trening wszechstronny, pod okiem kinezyterapeuty, celem przygotowania organizmu do wysiłku oraz zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa przez podniesienie poziomu sprawności. Następnie, pod okiem kwalifikowanych instruktorów narciarstwa terapeutycznego, poszukują optymalnej techniki jazdy, realizując określoną drogę metodyczną. Jest to związane z trudnościami, na jakie napotyka narciarz niepełnosprawny, obawiający się upadku i kontuzji. Stąd najważniejszą kwestią jest pozyskanie zaufania ucznia, co warunkuje możliwość odniesienia końcowego sukcesu.
Program nauczania, biorąc pod uwagę możliwość potencjalnych urazów narciarskich, posiada konstrukcję opartą o zasady profilaktyki. Należy do nich przede wszystkim dobór i dopasowanie sprzętu, właściwe przygotowanie fizyczne, a zwłaszcza odpowiedni instruktaż. Stwierdzono, iż korzyści zdrowotne, jakie czerpie pacjent z czynnego uprawiania narciarstwa, przewyższają znacznie potencjalne niebezpieczeństwo wypadku.
SPRZĘT WSPOMAGAJĄCY NIEPEŁNOSPRAWNEGO NARCIARZA
Przy najczęstszym ze schorzeń -jednostronnej amputacji kończyny dolnej powyżej stawu kolanowego, można jeździć z protezą, jednak w USA zaleca się najczęściej jazdę "trójśladem", tj. przy użyciu ku-lonart (outriggers). Składają się one z kuł przedramiennych, popularnych "łokciówek" i zamocowanych do ich końców krótkich nartek. Mechanizm zamocowania umożliwia ruchy kuli we wszystkich płaszczyznach, a także zmianę kąta ułożenia nartek od poziomego po pionowy. Ułatwia to utrzymywanie równowagi podczas jazdy, kierowanie, jak również hamowanie biegu nart.
W przypadku amputacji niskich (poniżej kolana), stosuje się dobrze dopasowane protezy umożliwiające ruchy w stawie skokowym. W leju protezy znajduje się specjalna wyściółka, chroniąca kikut przed nadmiernym uciskiem, otarciem czy obciążeniem.
Pacjenci z porażeniem mózgowym oraz wrodzonym niedorozwojem rdzenia kręgowego korzystają z urządzenia zwanego ski-bra, mającego za zadanie utrzymywanie połączonych dziobów nart w jednakowej, niewielkiej odległości. Urządzenie ułatwia utrzymanie pozycji płużnej, oporowej bądź równoległej, uniemożliwiając skrzyżowanie dziobów, co zwiększa pewność jazdy i podnosi wiarę we własne siły. Zakłócenie impulsów ruchowych na wysokości ud i kolan, a nawet stóp jest często przyczyną słabych postępów w nauczaniu. Ski-bra kompensują w pewnym stopniu te trudności.
Narciarze upośledzeni neurolo-gicznie stosują zazwyczaj krótkie narty, zapewniające lepszą sterowność i większą łatwość manewru, przy niewielkiej prędkości. Wymagane są też buty i wiązania wysokiej klasy, dobrze wyregulowane i sprawdzone. Płaskie ułożenie narty na śniegu zapewniają specjalne kliny, wsuwane pomiędzy podeszwę a nartę, od strony bocznej lub przy-środkowej, używane w przypadku szpota-wości bądź koślawości kolan, deformacji kostnych, a także, zaburzeń równowagi napięć mięśniowych goleni i stóp.
W przypadkach ciężkich uszkodzeń i poważnych dysfunkcji aparatu ruchu, stosuje się wymienione już narto-sanki (ski-sled). Urządzenie to posiada muszlową konstrukcję, wykonaną z włókna szklanego. Pozwala ona na wygodne, bezpieczne siedzenie, umożliwiając oparcie, a w razie potrzeby, szybkie opuszczenie sanek, np. przy wywrotce. Posługujący się nimi narciarze sterują ruchami ciała i krótkimi nartkami trzymanymi w rękach, za pośrednictwem odpowiednio skróconych kuł. Program nauczania jazdy na narto-sankach wymaga dobrego przygotowania zarówno pacjentów, jak instruktorów, mających kontrolować i asekurować jazdę podopiecznych, za pomocą lonży. Stanowi ona rodzaj holu, którym jadący z tyłu na nartach instruktor połączony jest z narciarzem, mogąc w razie potrzeby zahamować i pozostając cały czas w kontakcie głosowym. Osiągnięcie zamierzonego celu polega tu na swobodnym, bezpiecznym i pełnym satysfakcji korzystaniu z nartosanek przez niepełnosprawnego narciarza, osiągającego nierzadko w końcowym stadium rehabilitacji umiejętność samodzielnego pokonywania dość trudnych stoków.
METODY NAUCZANIA "TRÓJŚLAD" /THREE TRACK/
Jak już wspomniano, metoda trójśladowa jest stosowana przez osoby mające sprawną kończynę dolną oraz na ogół sprawne obie kończyny górne. Opiera się ona na Amerykańskim Systemie Nauczania, zaadaptowanym do potrzeb i możliwości niepełnosprawnych. Na początku określa się stopień upośledzenia fizycznego i rodzaj oraz wymiary lub numerację niezbędnego wyposażenia. Należy także określić w przybliżeniu optymalny sposób stania i utrzymywania równowagi na nartach przez daną osobę. Zwykle wymaga to dobrania odpowiedniego sprzętu, jak i indywidualnej techniki dla poszczególnych pacjentów. W ramach metody trójśladowej skiterapia obejmuje następujące przypadki dysfunkcji:
amputacja wysoka | narta,kulonarty |
amputacja niska z kikutem krótszym niż 10 cm | narta, kulonarty |
amputacje obustronne: powyżej kolana oraz poniżej, z kikutem dłuższym niż 10 cm | proteza, narta,kulonarty |
stan po polio hemipelvectomia | narta, kulonarty |
zwyrodnienie stawu kolanowego | narta, kulonarty |
amputacja kończyny dolnej i przeciwległej kończyny górnej | narta, kulonarty |
Długość narty, jak i wysokość ku-lonarty zależy od masy i wysokości ciała narciarza. Narta używana przy trójśladzie powinna być ok. 5 cm dłuższa w porównaniu z nartami zdrowego narciarza o podobnych rozmiarach. Naukę rozpoczyna się jednak na narcie krótkiej, zastępując ją coraz dłuższymi, w miarę czynionych postępów. Należy również stępić krawędzie narty, dla ułatwienia skrętów ześlizgowych. Uchwyt kulonarty powinien znajdować się na wysokości stawu biodrowego, przy pozycji wyprostowanej. Mankiet kuli znajduje się między łokciem, a nadgarstkiem i ma być skierowany na zewnątrz. W miarę postępów kulonarta ulega skracaniu, w związku z przyjmowaniem pełnego obciążenia przez kończynę dolną, w niższej pozycji. Odpowiednio wzmocniony ćwiczeniami oporowymi i osłonięty przed zimnem kikut należy przed jazdą dodatkowo rozmasować, aby wzmóc krążenie krwi. W przypadkach hemipelvectomii lub zwyrodnienia stawu biodrowego niezbędne są dodatkowe zabezpieczenia chorych okolic. Opracowano cały system szkolenia niepełnosprawnych narciarzy. Na kompleksową drogę metodyczną składa się wiele zajęć o różnym stopniu trudności:
- chodzenie po równym terenie bez nart, pomocą kulonart
- zapinanie wiązań
- przyjmowanie poprawnej pozycji ciała
- zmiana kierunku w miejscu
- upadanie i podnoszenie się
- podchodzenie
- zjazd na wprost
- wsiadanie i wysiadanie z wyciągu
- jazda w skos stoku
- girlandy stokowe
- krystiania dostokowa
- skręty bazowe łączone
- śmig
- jazda terenowa
-jazda sportowa
Nowoczesna rehabilitacja kompleksowa bazuje, lecz nie poprzestaje na klasycznej terapii, pozwalającej na uzyskanie pełnej samodzielności umożliwiającej podjęcie pracy lub nauki. Jednak właśnie uprawianie sportu stanowi tu przemożny czynnik terapeutyczny, którego roli nie można przecenić. Efektem tych działań bywa bowiem najczęściej przywrócenie wiary
we własne siły i przeżycie szczęśliwych chwil, stymulujących psychikę wymagającą pozytywnych bodźców weryfikujących samoocenę w sposób wysoce satysfakcjonujący. Przyświeca tu wspaniała zasada: "jeśli możesz zrobić to, możesz wszystko". Dlatego w najbardziej eksponowanym centrum narciarstwa rehabilitacyjnego Wintes Sport Park w stanie Colorado obowiązuje hasło: "pokonaj swe kalectwo - ucz się jazdy na nartach".
Piśmiennictwo:
1. Chojnacki K.:Usprawnianie kompleksowe i algorytmy szkolenia w narciarstwie rehabilitacyjnym niepelnospraw-nych. Wyd.Monograf., AWF Kraków nr 36, r. III, 1989.
2. Chojnacki K.: Zastosowanie narciarstwa w rehabilitacji ruchowej i sporcie inwalidzkim. Wydawnictwo Skryptowe AWF Kraków nr 125, r. 6, 1992
3. NASTAR - Americans Way to Ski. A Ski Magazine Program, USA, 1989.
4. Nationale. National Handicap-ped Sports and Recreation Association, USA 1989.
5. O'Leary H.: Bold tracks Skiing for the Disabled. National Sports Centerfor the Disabled, Winter Park Colorado, Cordil-lera Press. Inc. 1990.